Gelê Kurd, yek ji mezintirîn komên etnîkî yên bê dewlet, di dîrokê de rastî zordarî û înkara mafên xwe yên bingehîn hatiye. Li Tirkiyeyê, pirsgirêka Kurd û Kurdistanê bûye mijarek berdewam û aloz ku bi dehsalan siyasetên sîstematîk ên ku gelek kes wek pratîkên kolonyal dinirxînin, hatine meşandin.
Ev gotar bi rexneyî nêzîkatiya dewleta Tirk a li hemberî Kurdistanê dinirxîne, stratejiyên kolonyal ên nenormal ên hatine bikaranîn derdixe holê û girîngiya serxwebûna Kurdistanê ji bo bidestxistina mafê çarenûsî û parastina xwebûnê destnîşan dike.
Çarçoveya Dîrokî ya Têkiliyên Tirk-Kurdan
Piştî hilweşîna Împeratoriya Osmanî, Peymana Lozanê ya 1923yan sînorên Tirkiyeya modern saz kirin lê otonomiya Kurd nas nekir, bi vî awayî Kurdistan di nav Tirkiye, Îraq, Îran û Sûriyeyê de hat parvekirin. Komara Tirk a nû pêvajoyeke avakirina neteweyeke li ser nasnameya Tirkî meşand, bi awayekî sîstematîk ziman, çand û îfadeya siyasî ya Kurd tepeser kir. Qanûn hatin derxistin ku bikaranîna zimanê Kurdî li qadên giştî û taybet qedexe dikirin û navên Kurdî hatin tirkîkirin.
Pratîkên Kolonyal li Kurdistanê
Siyasetên dewleta Tirk li herêmên Kurd ji ber xwezaya wan a mêtinger û zordar, gelek caran bi stratejiyên kolonyal re têne berawirdkirin. Taybetmendiyên sereke yên kolonyalîzmê ev in: mêtingeriya aborî, asîmîlasyona çandî û serdestiya siyasî – hemû jî di nêzîkatiya Tirkiyeyê ya li hemberî Kurdistanê de xuya ne.
1. Mêtingeriya Aborî: Herêmên Kurdan li Tirkiyeyê di nav herêmên herî kêm pêşketî de ne, bi ferqên girîng di warê binesazî, perwerde û tenduristiyê de li gorî beşên rojavayî yên welêt. Çavkaniyên ji herêmên Kurd hatine derxistin ji bo sûdê bidin hikûmeta navendî lê veberhênaneke kêm hatiye kirin ji bo başkirina rewşên herêmî.
2. Asîmîlasyona Çandî: Hewldanên ji bo lawazkirin û windakirina nasnameya Kurd berdewam bûne. Qedexeya li ser zimanê Kurdî û pratîkên çandî armanc dikir ku Kurdan di nav civaka Tirkî de asîmîle bike, bi awayekî bibandor nasnameya wan a taybet jê bibe. Siyasetên perwerdeyê fêrkirina zimanê Tirkî ferz kirin, dîrok û çanda Kurdî di bernameyan de hat paşguhkirin.
3. Serdestiya Siyasî û Tepeserkirin: Îfadeya siyasî ya nasnameya Kurd bi tepeserkirineke tund re rû bi rû maye. Partiyên siyasî yên ku ji bo mafên Kurdan têdikoşin hatine qedexekirin û çalakvan rastî girtinê hatine. Operasyonên leşkerî li herêmên Kurd bûne sedema binpêkirina mafên mirovan, di nav de koçberiya bi zorê û kuştinên derveyî dadgehê.
Lêkolîna Rewşê: Koçberkirina Kurdan a bi Zorê
Di salên 1990î de, artêşa Tirk li dijî PKKyê (Partiya Karkerên Kurdistanê), komeke çekdar a Kurd, operasyonên berfireh pêk anîn. Di vê pêvajoyê de, zêdetirî 3,000 gund hatin hilweşandin û texmîn tê kirin ku sê milyon Kurd bi zorê hatine koçberkirin. Hilweşandina gundan û debara jiyanê bê qerebûya têr û planên bicihkirinê yên guncaw, bêhurmetiya li hemberî refaha sivîlên Kurd nîşan dide û dişibe taktîkên kolonyal ên tepeserkirina berxwedanê bi rêya armanc girtina girseyê.
Argumanên ji bo Serxwebûna Kurdistanê
Înkara berdewam a mafên Kurdan û pêkanîna siyasetên zordar gihîştine wê encamê ku daxwazên Kurdan di çarçoveya dewleta Tirk de bi temamî nayên bicihkirin. Serxwebûn wek gaveke rewa û pêwîst tê pêşniyarkirin ji bo:
• Mafê Çarenûsî: Qanûna navneteweyî mafê gelan ê çarenûsiyê diparêze (Peymana NY, 1945). Ji bo Kurdan, avakirina dewleteke serbixwe dê destûrê bide wan ku xwe bi xwe bi rê ve bibin, çanda xwe biparêzin û biryarên di berjewendiya xwe de bistînin bê tepeserkirina derve.
• Parastina Çandî: Serxwebûn dê rê bide pêşxistin û parastina zimanê Kurdî, kevneşopî û mîrateya wê. Rêveberiya xweser dikare siyasetên perwerde û çandî yên ku nasnameya Kurd nîşan didin pêk bîne.
• Pêşketina Aborî: Kontrola li ser çavkaniyên herêmî û siyasetên aborî dikare paşdemayîna li herêmên Kurdan çareser bike. Veberhênan di warê binesazî, perwerde û tenduristiyê de dikare kalîteya jiyana gelê Kurd baştir bike.
Asteng û Rêya Pêş
Her çi qasî rewşa serxwebûnê bingehdar be jî ne bê asteng e. Hikûmeta Tirk bi tundî li dijî her cure tavîzên erdnîgarî ye û dînamîkên herêmî aloz in, bi welatên cîran ên ku li wan nifûsên girîng ên Kurd hene û li dijî tevgerên serxwebûna Kurdî ne.
Nêzîkatiyeke aştiyane û gotûbêjkirî pêwîst e. Navbeynkarî û piştgiriya navneteweyî dikare diyalogê di navbera nûnerên Kurd û hikûmeta Tirk de hêsan bike. Mînakên ji tevgerên din ên serxwebûnê girîngiya dîplomasî, çarçoveyên qanûnî û naskirina navneteweyî derdixin pêş.
Nirxandina rexneyî ya pratîkên dewleta Tirk li Kurdistanê modeleke siyasetên kolonyal ên nenormal eşkere dike ku gelê Kurd marjînalîze kiriye. Ev pratîk prensîbên wekhevî, edaletê û mafê çarenûsî bin pê dikin.
Serxwebûna miletê Kurd û Kurdistanê wek çareseriyeke guncaw derdikeve holê ji bo rastkirina neheqiyên dîrokî, parastina nasnameya çandî û pêkanîna pêşketina civakî-aborî. Ji bo civaka navneteweyî pêwîst e ku van rastiyên pirsgirêkê nas bike û piştgiriyê bide hewldanên ji bo çareseriyeke aştiyane ya ku rêzê li maf û daxwazên gelê Kurd digire.
(Nivîs bi tevahî ji fikr û ramanên nivîskar pêk tê. Tora Medyayî ya Rûdawê tenê nivîsê diweşîne.)